Placobdella costata – pijawka pasożytująca na żółwiu, ale czy tylko?

Strona brzuszna P. costata z przyczepionymi jajami
(fot. A. Koryzno)

Dotychczas opisano ok. 680 gatunków pijawek, z których ok. 480 zamieszkuje wody słodkie (w Polsce dotychczas stwierdzono ok. 50 gatunków tych zwierząt bezkręgowych). Pijawki stanowią gromadę wyspecjalizowanych siodełkowych pierścienic, których ciało buduje stała liczba 34 somitów.

Na przednim i tylnym końcu ciała zwierzęta te posiadają przyssawki służące im do przyczepiania się do żywiciela oraz poruszania się w wodzie i na lądzie.

W środowisku wodnym zazwyczaj bytują przyczepione do roślin, żyją pod kamieniami jak również na innych zwierzętach, często można też je spotkać na pozostałościach antropogenicznych (puszkach po napojach , butelkach, opakowaniach po słodyczach i innym jedzeniu) zanieczyszczających zbiorniki wodne, a pozostawione przez ludzi (najczęściej i najwięcej tych pozostałości sprząta się  po okresie wakacyjnego wypoczynku).

Bezkręgowce te wykazują zróżnicowane strategie życiowe począwszy od ektokomensalizmu, poprzez pasożytniczą krwiopijność, aż do drapieżnictwa, a nawet padlinożerstwa. Są zwierzętami hermafrodytycznymi (obupłciowymi), wykształciły także siodełko (clitellum), które  wydziela kokon.

Pijawki osiągają rozmiary ciała od kilku milimetrów jak na przykład Alboglossiphonia hyalina (Müller, 1774) do nawet 40 cm tak jak Hementeria ghilianii. W zależności od gatunku pijawki charakteryzuje różne ubarwienie  ciała i liczba oczu są to jedne z bardzo istotnych cech morfologii zewnętrznej branych pod uwagę  przy ich oznaczaniu.

Placobdella costata to gatunek pijawki należący do rodziny Glossiphoniidae. Rodzaj Placobdella jest pochodzenia północno Amerykańskiego o zasięgu Nearktycznym, i należy do niego 9 gatunków pijawek. Na podstawie badań molekularnych i danych pozyskane dzięki pracom wykopaliskowym można sądzić, że migracja żółwia błotnego – E. orbicularis z terenu Ameryki Północnej do Europy miała miejsce we wczesnym miocenie. Najprawdopodobniej osobniki żółwia błotnego, które odbyły taką podróż miały przyczepione do ciała lub pancerza pijawki i w ten sposób P. costata mogła znaleźć się na obszarze Europy.

Placobdella costata jest gatunkiem charakteryzującym się szerokim, rozprzestrzeniem, co przedstawiono na załączonych poniżej mapach.

Rozprzestrzenienie P. costata na terenie Europy (Bielecki et al. 2012 zmienione)

Pijawka ta występuje głównie wokół basenu Morza Śródziemnego (od półwyspu Pirenejskiego do Bałkańskiego włącznie ze Wschodnią Afryką i Przednią Azją).

Gatunek ten był notowany również w krajach byłej Czechosłowacji i Jugosławii, w Niemczech, na Węgrzech, Rumunii, Bułgarii, Grecji i Albanii. Ponadto jego występowanie stwierdzono również na Ukrainie, Litwie, Łotwie, Estonii, Francji, Hiszpanii, Holandii i na południu Anglii. Na terenie półwyspu skandynawskiego obecność tej pijawki stwierdzono tylko w Finlandii. Na południu naszego kontynentu występowanie P. costata stwierdzono na terenie Maroka, Algierii, Palestyny, Syrii, Iranu, a także północnego Kaukazu i Zakaukazia. Brak jakichkolwiek informacji o występowaniu tego gatunku w Szwajcarii, Luksemburgu, Belgii, Danii, Szkocji i Irlandii.

P. costata została uznana za Palaearktycznego endemita, zamieszkującego głównie ten obszar.

Rozprzestrzenienie P. costata na terenie Polski
(Bielecki et al. 2012 zmienione)

Badania występowania P. costata na terenie naszego kraju prowadzone przez badaczy wskazują, że rozprzestrzenienie tego gatunku w Polsce jest nierównomierne, najwięcej stanowisk stwierdzono w regionach Niziny Podlaskiej, Wybrzeżu Morza Bałtyckiego i Pojezierzu Mazurskim.

Na terenach Pojezierza Mazurskiego gatunek ten był znajdowany częściej niż w innych krainach geograficznych naszego kraju. W Olsztynie P. costata obserwowana była w jeziorach Ukiel, Redykajny, Kortowskim, Skanda i w rzece Łynie a także w drobnych zbiornikach znajdujących się na osiedlu Redykajny.

Długość ciała P. costata wynosi średnio 11.0 mm, przy szerokości 7.0 mm. Ciało tej pijawki jest silnie spłaszczone, grzbiet lekko wypukły, przednia okolica ciała lekko zaostrzona. Powierzchnia ciała tego gatunku pokryta jest licznymi brodawkami ułożonymi w 13 podłużnych szeregach. Ubarwienie jest zmienne, od zielonego, poprzez jasnobrązowe do ciemno-brunatnego. Na grzbietowej stronie ciała odcina się charakterystyczna jasna smuga biegnąca środkiem, która rozszerza się w okolicy głowowej w kilku miejscach. Na przyssawce tylnej występuje 6-8 promieniście rozłożonych ciemnych smug. Osobniki tego gatunku posiadają jedną parę oczu. Charakterystyczną cechą Placobdella costata jest fakt, że ma bardzo twarde powłoki ciała, które utrudniają przeprowadzenie sekcji w celu dokładnej analizy morfologii wewnętrznej tego gatunku pijawki. Na marginesie można powiedzieć, że tą cechą bardzo dostosowała się do żółwia błotnego, który uważany jest za jej głównego żywiciela.

 

strona grzbietowa P. costata
(fot. A. Koryzno)

 

Strona brzuszna P. costata,  (fot. A. Koryzno)

Pijawka najchętniej zamieszkuje wody płytkie, w strefie litoralu z dużą liczbą kamieni, gałęzi oraz obumarłych resztek roślin przybrzeżnych. Znajdywana była również w zatokach, łachach, starorzeczach.

Do niedawna uważano, że P. costata jest wyłącznie ektopasożytem (pasożytem zewnętrznym) żółwia błotnego E. orbicularis. Jednak znajdowano ją również poza obszarem występowania żółwia błotnego, co może wskazywać, że ma prawdopodobnie także innych żywicieli. Należy zauważyć, że wcześniej P. costata była zbierana bezpośrednio z żółwi bardzo sporadycznie (na terenach byłego ZSRR, w Polsce, w Bułgarii).

                               

P. costata na karapaksie żółwia błotnego E. orbicularis 
(Bielecki et al. 2012)

Na niektórych obszarach występowania (Azja) P. costata atakuje np. żółwia kaspijskiego Mauremys caspica Gmelin, 1774. W przypadku braku właściwego żywiciela może odżywiać się także krwią płazów, ptaków wodnych czy nawet ssaków. Ta sugestia osób zajmujących się tym tematem, wydaje się słuszna, ponieważ obserwujemy stały spadek populacji żółwia błotnego, a co za tym idzie zamieszkujące te obszary pijawki są zmuszone do szukania innych żywicieli. Obserwacje zarówno w warunkach naturalnych jak i laboratoryjnych potwierdzają fakt, że P. costata w przypadku braku właściwego żywiciela może się odżywiać krwią Rana temporaria, Anser sp., Anas sp., Rattus sp., a nawet krwią człowieka.

Cykl życiowy P. costata nie został dotychczas dokładnie poznany. W klimacie umiarkowanym pijawka ta rozmnaża się latem. P. costata podobnie jak wszyscy pozostali członkowie rodziny Glossiphoniidae, opiekuje się potomstwem. Kokony przyczepia do podłoża, a embriony do brzusznej strony organizmu rodzicielskiego. Dorosłe osobniki P. costata z przyczepionymi jajami lub młodymi pijawkami znajdowane były najczęściej poza żywicielem. Jedna pijawka może się opiekować nawet 114 embrionami, najczęściej jest ich jednak około 33. W warunkach laboratoryjnych P. costata żyje około 24-25 miesięcy, w warunkach naturalnych najprawdopodobniej dłużej, ale trudno jest to stwierdzić. W ciągu życia rozmnaża się kilka razy. Placobdella costata może być wektorem przenosicielem Haemogregarina stepanovi (pierwotniaka), który należy do pasożytów żółwia błotnego.

Jak widać P. costata uznawana za pijawkę żółwią posiada ewolucyjnie zakodowane zdolności przystosowania do zmieniających się warunków środowiska dzięki czemu w przypadku braku właściwego żywiciela może pasożytować na innych zwierzętach kręgowych.

Iwona Jeleń 

(współpraca Aleksander Bielecki, Joanna M. Cichocka)