Zajrzyj pod kapelusz grzyba i sprawdź co zobaczysz

Fot. 1. Cantharellus cibarius,
listewki 

Grzyby występujące w naszych lasach zaliczamy w większości do wielkoowocnikowych (Macromycetes). Budowa morfologiczna (zewnętrzna) owocników tych grzybów jest cechą charakterystyczną dla rzędu czy rodziny. Zazwyczaj określa się je jako: kapeluszowe, czyli agarykoidalne. Nazwa ta pochodzi od nazwy łacińskiej pieczarki – Agaricus, która jest chyba jednym z najbardziej znanych grzybów występujących na łąkach ale dostępnych także w sprzedaży detalicznej.

W budowie owocnika wyróżniamy dwa podstawowe elementy: trzon i kapelusz. Czy zastanawialiście się co grzyb ma pod kapeluszem? Na pewno można byłoby określić to „miejsce” jako „fabryka produkująca zarodników służące do rozprzestrzeniania się na znaczne odległości”. Przyjrzyjmy się temu z bliska.

Grzyby należące do podstawczaków (Basidiomycetes) tworzą na ogół widoczne owocniki o średnicy powyżej 0,5 cm lub 0,1 cm). Ich miąższ może wykazywać dużą różnorodność pod względem charakteru pseudotkanki, jest zazwyczaj zbity ale zbudowany z pojedynczych, ściśle przylegających do siebie strzępek. Zakończenia strzępek wegetatywnych, dochodzą do warstwy hymenialnej, czyli obłoczni (pod kapeluszem) i tworzą część nazywaną hymenoforem. Oprócz podstawek, na których powstają zarodniki (basidiospory), w hymenium znajdują się liczne wyspecjalizowane komórki wspomagające:

• - cystydy (rozwiertki) – komórki znacznie dłuższe od podstawek, przeważnie o zgrubiałej ścianie, często zabarwione, o kształcie szpilkowatym, wrzecionowatym, cylindrycznym lub pęcherzykowatym, powstają wskutek degeneracji podstawek. Cystydy zapobiegają sklejaniu się blaszkowatego hymenoforu lub wydzielają substancje śluzowe lub funkcjonują jako wypotniki wydzielające wodę.
• - gleocystydy – przypominają kształtem cystydy – wypełnione są oleisto-żywiczną substancją.
• - pseudofizy – płonne o cienkich ściankach komórki, makroskopowo różniące się od podstawek brakiem sterygm, czyli wypustek na których formowane są zarodniki.
• - dendrofizy – płonne komórki rozgałęzione w górnej części.
• - szczecinki – rzadko spotykane w hymenium, przypominają kształtem cystydy, są grubościenne, ciemno zabarwione, występujące pojedynczo lub są zebrane w pęczki.

Fot. 2. Cantharellus cibarius, listewki  

Tych wymienionych elementów nie zobaczymy nieuzbrojonym okiem, ale warto przyjrzeć się z bliska hymenoforom, wśród których wyróżniamy następujące typy: gładki, rurkowaty, blaszkowaty, listewkowaty, kolczasty, labiryntowaty i żyłkowaty. Stopień pofałdowania hymenoforu zwiększa powierzchnię produkowania zarodników podstawkowych.

Jak zatem rozróżnić przykładowo hymenofor blaszkowaty od listewkowatego? Pieprznik jadalny, zwyczajowo nazywany „kurką” (Cantharellus cibarius) ma hymenofor listewkowaty (Fot. 1, 2). Ma on postać żył lub fałdów, niekiedy łączących się ze sobą anastomozami (łącznikami), zbiegających na trzon. Hymenofor blaszkowaty (Fot. 3, 4) występuje m.in. u pieczarek (Agaricus), muchomorów (Amanita) czy czubajek (Macrolepiota). Blaszki są ułożone gęściej i mają szersze „ostrze”. Wyróżnia się blaszki gęste, średnio gęste i rzadkie. Położenie blaszek w stosunku do trzonu jest niezwykle ważną cechą. Wyróżniamy blaszki wolne, przyrośnięte, zatokowate (wycięte) lub zbiegające na trzon. Zarodniki powstają na obu stronach powierzchni blaszek, czyli ich ilość jest znacznie większa nić w przypadku hymenoforu listewkowatego.

Gdzie zatem szukać zarodników w hymenoforze rurkowatym? Budowę przestawia fot. 5 i 6. Basidiospory znajdują się we wnętrzu rurek, na całej ich powierzchni.

Zaglądając więc pod kapelusz poznamy bardzo ważną cechę w budowie morfologicznej grzybów wielkoowocnikowych, która pomocna jest w oznaczaniu i klasyfikacji grzybów jadalnych i ich trujących sobowtórów.

Anna Biedunkiewicz 

Fot. 3. Agaricus sp., blaszki 

Fot. 4. Agaricus sp., blaszki  

Fot. 5. Imleria badia, rurki 

Fot. 6. Imleria badia, rurki