Purchawki, purchawice, tęgoskóry i czasznice czyli o owocnikach gasteroidalnych

Fot. 1. Czasznica. 

Grzyby gasteroidalne, czyli tzw. wnętrzniaki, to grupa grzybów, których cechą charakterystyczną jest zamknięcie hymenium wewnątrz owocnika aż do momentu dojrzałości zarodników. W skład tej grupy wchodzą gatunki należące do zupełnie odrębnych linii rozwojowych – z tego względu wnętrzniaki podzielone zostały na szereg mniejszych jednostek w randze rzędów. Wnętrzniaki pochodzą prawdopodobnie od pieczarkowców (Agaricales), u których pojawiła się tendencja do przekształceń owocników kapeluszowych w owocniki zamknięte. Przypuszcza się, że przekształcenie to następowało pod wpływem osuszania się klimatu w ostatnich okresach historii Ziemi – w późnym trzeciorzędzie i czwartorzędzie. Wiele grzybów o zamkniętych owocnikach przystosowało się następnie wtórnie do siedlisk bardziej wilgotnych – są to przedstawiciele sromotnikowców (Phallales).

Owocniki tych grzybów mają zwykle kształty kuliste i składają się z trzech zasadniczych części:

- warstwy rodzajnej, nazywanej glebą. Dojrzała gleba zazwyczaj mocno wysycha i zarodniki są wyrzucane wielkimi chmurami przez otwory w okrywie owocnika, po czym zostają uniesione przez prądy powietrza. U przedstawicieli Phallales (sromotnikowce) gleba śluzowacieje i zostaje uniesiona w górę, wydzielając zapachy, które stanowią przynętę dla owadów roznoszących zarodniki

• - ściany – perydium, okrywającej owocnik
• - płonnych strzępek tworzących nibytkankę, tzw. tramę

Fot. 2. Czasznica. 

Hymenofor (zwany tu glebą) jest zamknięty w owocniku przez cały okres rozwoju a owocnik otwiera się dopiero po dojrzeniu zarodników. W stadium młodym, gdy wnętrze owocnika jest białe, niektóre spośród nich są jadalne. W miarę dojrzewania ich wnętrze ciemnieje i w zależności od rodzaju grzyba, jego budowy, wykształcają się różne mechanizmy wydostawania zarodników na zewnątrz. Purchawkowce (Lycoperdales) otoczone są zwykle dwuwarstwową ścianą (perydium). Zewnętrzna część perydium (egzoperydium) na ogół jest cienkie, z wiekiem stopniowo odpada, a wewnętrzna warstwa ściany (endoperydium) pęka na szczycie owocnika otworkiem, uwalniając zarodniki. U tęgoskórowców (Sclerodermatales) perydium jest jednowarstwowe, twarde i grube, z zewnątrz gładkie lub łuskowate i spękane. U gwiazdoszowców (Geastrales) owocniki początkowo są kuliste, otoczone przez wielowarstwowe perydium, które w owocnikach dojrzałych pęka gwiaździście, promieniście na trójkątne płaty, które odginają się do dołu, odsłaniają kuliste endoperydium i unoszą cały owocnik do góry (ponad powierzchnię gruntu). Owocnik taki wygląda jak gwiazda (stąd nazwa gwiazdosz). Ściany endoperydium są cienkie, pergaminowe i pękają na szczycie specjalnym ujściem, tzw. perystomem, przez który wydostają się zarodniki.

Wśród grzybów gasteroidalnych znajdziemy przedstawicieli tworzących owocniki o niewielkich rozmiarach, np. purchawka gruszkowata (Lycoperdon pyriforme), czy tęgoskór pospolity (Scleroderma citrinum) ale również takie, których owocniki mogą osiągać nawet 50 cm średnicy – purchawica olbrzymia (Langermania gigantea). Spotkać je możemy na łąkach a znalezione w stadium młodocianym obserwować jak dojrzewają (Fot. 1-3). Fotografie przedstawiają czasznicę oczkowatą (Calvatia utriformis). Owocniki tego gatunku mają kształt gruszkowaty do odwrotnie stożkowatego, z masywną i zakończoną korzeniasto zwężoną podstawą. Młode owocniki są czysto białe i grubo brodawkowate (Fot. 2), starsze są szare albo brązowawo plamiste (Fot. 1). Powierzchnia owocnika jest kanciastokafelkowata lub mączysto – kolczasta. Po opadnięciu brodawek popękany na wielokątne poletka i rozpadający się w górnej części (Fot. 3). Wielkość owocników do 20 cm wysokości i 10 cm szerokości. Wnętrze owocnika za młodu białe, później oliwkowobrązowe, w dojrzałym prawie czarnobrązowe i rozpadające się na proszek. Zarodniki wielkości 4-5 µ, mają gładką ścianę. Część niezarodnikująca wyraźnie oddzielona. Występowanie od czerwca do października na nawożonych łąkach, siedliskach trawiastych, pastwiskach, suchych i półsuchych darniach, na obrzeżach lasów, nigdy w lasach.

Anna Biedunkiewicz 

Fot. 3. Czasznica.