„Zardzewiałe” rośliny

Puccinia liliacearum – spermogonia (pomarańczowe) i telia (brązowe) na liściach śniedka baldaszkowatego; kwiecień-maj.

Słowo „rdza” dla większości osób kojarzy się z produktem utleniania żelaza i jego stopów. Rdza może występować jednak również na roślinach. Tym słowem określamy chorobę roślin wywołaną przez grzyby z rzędu rdzowców (Pucciniales) lub rodzaj grzybów - Puccinia (rdza).

W ostatnich latach coraz częściej spotykamy w swoich ogrodach rośliny z pomarańczowymi plamami lub rdzawym nalotem na blaszkach liściowych czy rdzawymi naroślami na gałęziach. Są to zazwyczaj objawy rdzy, czyli choroby roślin wywoływanej przez grzyby z rzędu Pucciniales - rdzowce. Do tej grupy grzybów zaliczanych jest około 7000 gatunków z 168 rodzajów. Grzyby te są obligatoryjnymi pasożytami roślin. Mogą rozwijać się jedynie na żywych roślinach-gospodarzach. W swoim dość skomplikowanym cyklu rozwojowym mają aż pięć rodzajów zarodników następujących po sobie: 0 - pyknospory (spermacja), I - ecjospory, II - urediniospory, III - teliospory, IV - bazydiospory. Dodatkowo większość Pucciniales wymaga do przejścia całego cyklu życiowego dwóch gatunków roślin-żywicieli – rdze dwudomowe. Takie skomplikowane cykle rozwojowe grzyby czasem sobie upraszczają, dzięki temu można spotkać np. rdze niepełnocyklowe o częściowo zredukowanej liczbie typów zarodników, czy rdze jednodomowe o cyklu rozwojowy przebiegającym tylko na jednym gatunku żywiciela.

Puccinia liliacearum – spermogonia (pomarańczowe)
 i telia (brązowe) na liściach śniedka baldaszkowatego;
 kwiecień-maj

Klasycznym przykładem rdza jest choroba powodowana przez Puccinia graminis, czyli rdza źdźbłowa. Gatunek ten występuje głównie na zbożach, a jego pierwszym żywicielem jest berberys zwyczajny (Berberis vulgaris). W połowie XX wieku masowo niszczono berberysy rosnące wśród pól uprawnych, aby ograniczyć występowanie tej rdzy na polach uprawnych. Obecnie wprowadzając do naszych ogrodów ozdobne odmiany traw (np. Calamagrostis, Elymus, Festuca, Lolium, itp.) oraz berberysy, sami zapraszamy tą rdzę do naszych ogrodów. Podobnie jest z innym gatunkiem rdzy występującej na trawach - Puccinia coronata (stadium 0, I na szakłaku pospolitym (Rhammus cathartica) i kruszynie (Frangula alnus).


Wiosną, na przełomie kwietnia i maja, na forach internetowych pojawia się zdjęć jałowców z dziwnymi, galaretowatymi naroślami. Najczęściej dotyczy to jałowca sabińskiego (Juniperus sabina) i jego odmian. Są to skupiska zarodników III (telia, zarodniki to teliospory) wytwarzane przez Gymnosporangium sabinae czyli nagoć sawinowa. Jest to gatunek rdzy dwudomowej, niepełnocyklowej. Grzyb ten powoduje w okresie letnim i jesienią pomarańczowe plamy na liściach gruszy (0 - pyknidia i I - ecja) oraz rdzawe, galaretowate, do 2 cm dł. narośla (III – telia) na gałęziach jałowca sabińskiego (w okresie wiosennym). Warto wiedzieć, że rdza ta na jałowcu może rozwijać się latami. Infekcja tu następuje jesienią poprzez przeniesienie zarodników (eciospor) z liści gruszy na pędy jałowca. Po około 2 latach na gałęziach jałowca, w kwietniu formują się rude, galaretowate narośla będące skupiskiem zarodników (teliospor). Z jałowca zarodniki przeniosą się na liście gruszy, gdzie po pewnym czasie powstaną charakterystyczne pomarańczowe plamy ze skupiskami kolejnych zarodników.

Puccinia liliacearum – spermogonia (pomarańczowe)
i telia (brązowe) na liściach śniedka baldaszkowatego;
kwiecień-maj

Czy i jak zwalczać rdze jałowca? Najlepszym wyjściem jest usunięcie i spalenie porażonych pędów. To i tak nie gwarantuje, że przyszłych latach telia nie pojawią się, gdyż grzybnia w tym przypadku rozrasta się w gałęziach również pozornie zdrowych. Jeśli już nie chcemy wycinać porażonego jałowca to warto przynajmniej usunąć galaretowate skupiska zarodników i powstałe rany na korze zasmarować środkiem przeciwgrzybowym.

Rozpowszechnienie uprawy iglaków, w tym jałowca sabińskiego przyczyniło się zapewne do masowego występowania obecnie tej choroby na gruszach.

Puccinia liliacearum – telia (brązowe) 

na liściach śniedka baldaszkowatego.

Innym przykładem na wprowadzenie rośliny-gospodarza może być sosna wejmutka (Pinus strobus), pięcioigłowa sosna pochodząca z Ameryki Północnej. Dzięki temu obecnie Cronartium ribicola może się swobodnie rozwijać i powodować rdzę wejmutkowno-porzeczkową. Drugim żywiciel tej rdzy jest porzeczka czarna (Ribes nigrum) - zarodniki II, III.

Ciekawym przykładem rdzy jest Tranzschelia pruni-spinosae, która wiosną atakuje zawilca żółtego (Anemone ranunculoides, zarodniki 0, I) a latem przenosi się na liście śliw (Prunus domestica lub P. spinosa; zarodniki II, III). Na liściach zawilców możemy spotkać również inne rdze z rodzaju Tranzschelia: T. discolor (0, I na Anemone coronaria oraz II, III na Prunus), T. anemones (0, III na Anemone nemorosa, Pulsatilla, rdza jednodomowa, niepełnocyklowa). 

Spośród rdzy jednodomowych często w ogrodach spotykamy: Phragmidium mucronatum na różnych gatunkach róż (Rosa L.); Phragmidium violaceum na różnych gatunkach jeżyn (Rubus L.); Puccinia arenariae – III na goździku brodatym (Dianthus barbatus) oraz innych przedstawicielach rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae).

Gymnosporangium sabinae – galaretowate telia (skupiska teliospor)
 na gałęziach jałowca sabińskiego; kwiecień-maj.

Wiosną w ogrodzie można zauważyć na liściach śniedka baldaszkowatego (Ornithogalum umbellatum) żółte plamy z brązowymi i pomarańczowymi punktami. Są to objawy porażania przez jeden z gatunków rdzy - Puccinia liliacearum. Jest to rdza jednodomowa (cały cykl życiowy odbywa się na jednym żywicielu). Rdza ta ma też uproszczony cykl rozwojowy – rdza niepełnocyklowa. Występują tu jedynie: 0 – pyknospory (spermacja) oraz III – teliospory. Zakażanie liści następuje wczesną wiosną przez bazydiospory (zarodniki podstawkowe powstające na wykiełkowanej z teliospory podstawce). Następnie rozwijają się pomarańczowe spermogonia, w których powstaje następny typ zarodników – spermacja (pyknospory). Nieco później możemy zaobserwować na liściach brązowe, nabrzmiałe skupiska teliospor czyli telia. Grzyb ten zimuje w postaci teliospor na resztkach roślinnych lub na powierzchni ziemi. Teliospory są źródłem infekcji pierwotnej wiosną. Co ważne, grzybnia nie wnika do cebul i po odkażeniu gleby jesienią jest szansa na zdrowe rośliny wiosną.

Puccinia liliacearum występuje powszechnie na śniedku baldaszkowatym (Ornithogalum umbellatum); notowana była również na innych gatunkach śniedka oraz na Bellevalia romana, Hyacinthoides non-scripta, Leopoldia comosa, Muscari racemosum.

Pamiętajmy, że w przypadku gatunków grzybów powodujących rdzę, bardzo często są to gatunki dwudomowe. Do ich rozwoju niezbędne są dwa gatunki roślin-żywicieli. Często sami przyczyniamy się do wstępowania takich chorób sadząc obok siebie oby żywicieli. Warto wiedzieć również, że zarodniki niektórych gatunków rdzy mogą przenosić się z wiatrem nawet na odległość około 5 kilometrów. 

 
Grzegorz Fiedorowicz (tekst i foto)

Gymnosporangium sabinae – galaretowate telia (skupiska teliospor)
 na gałęziach jałowca sabińskiego; kwiecień-maj.

Gymnosporangium sabinae – galaretowate telia (skupiska teliospor)
 na gałęziach jałowca sabińskiego; kwiecień-maj. 

Gymnosporangium sabinae – pyknidia (górna strona blaszki liściowej)
 i ecja (dolna strona blaszki liściowej) na liściach gruszy; lato-jesień.

Phragmidium violaceum – wielokomórkowe teliospory (zarodniki zimujące)
na liściu Rubus; jesień.

Cronartium ribicola – pęcherzykowate ecja (skupiska ecjospor) 

na gałązce sosny wejmutki; kwiecień-maj.