Co wyrasta na zapomnianym chlebie, czyli parę słów o sprzężniakach

Rozłożek czerniejący (Rhizopus nigricans) w hodowli na szalce Petriego (A. Biedunkiewicz)

Czy zdarzyło się Wam zapomnieć, że gdzieś w otchłaniach plecaka czy torby znajduje się kanapka, szczelnie zapakowana w foliowy woreczek? Mogła po kilku dniach pokryć się białym, puchatym nalotem. Jeśli tak, to mieliście wielką szansę wyhodować na niej pleśniaka białego (Mucor mucedo) lub rozłożka czerniejącego (Rhizopus nigricans) (na fotografii wyżej). To przedstawiciele sprzężniowców (Zygomycota), należący do królestwa grzybów (Fungi). Najczęściej to ich grzybnia bardzo szybko rośnie i opanowuje „zapomniane kanapki”.

Teraz trochę naukowych faktów. Sprzężniowce są grzybami typowo lądowymi, nie wytwarzają gamet ani jakichkolwiek ruchliwych komórek typu wiciowcowego, jak to miało miejsce u lęgniowców (Oomycota). Grzybnia zbudowana jest z silnie rozgałęzionych, wielojądrowych (cenocetycznych) strzępek, które zwykle nie mają poprzecznych przegród. Nieliczne septy (przegrody) powstają w celu oddzielenia organów generatywnych (gametangiów) od reszty strzępki. Ściany komórkowe są zbudowane z chityny i chitosanu.

Cykl rozwojowy przedstawiciela Zygomycota (M. Piepenbring zmienione)

U grzybów należących do Zygomycota, grzybnia w fazie wegetatywnej występuje wyłącznie w haplofazie. Jest zatem dominująca. Grzybnia rośnie i rozprzestrzenia się tworząc strzępki ponad podłożem, a także strzępki penetrujące podłoże (strzępki odżywcze). W miejscach styku z podłożem wyrastają strzępki generatywne (sporangiofory), na szczycie których, nad kolumellą tworzą się zarodnie (sporangia) w których endogenicznie powstają sporangiospory – zarodniki w randze mitospor (1n). Są one nieruchome i odpowiadają aplanosporom. U niektórych przedstawicieli Zygomycota jest możliwe, aby zarodniki powstały egzogenicznie, jako konidia. Są wtedy przekształconymi jednozarodnikowymi zarodniami wtórnymi, tzw. sporangiolami. Opisany dotychczas proces to etap rozmnażania bezpłciowego, który u sprzężniowców jest bardzo różnorodny. Rozprzestrzenianie zarodników może dokonywać się anemochorycznie, biernie przez wiatr lub aktywnie, autochorycznie – za pomocą specjalnych mechanizmów odrzutowych. Mitospory kiełkują i powstaje nowa, szybko rosnąca grzybnia. Gdy grzybnia dojrzewa, zaczynają się wytwarzać wyrastające trzoneczki (zygofory) na szczycie których na wieszadełkach powstają progametangia, przekształcające się w  gametangia. Dzieje się to na strzępkach zróżnicowanych płciowo. Gametangia łączą się, następuje plazmogamia i zaraz kariogamia, a powstała zygota otacza się grubą ścianą komórkową i staje się zygosporą. Diplofaza ograniczona jest tylko do zygospory. Tak więc typową formą rozmnażania płciowego jest u nich gametangiogamia, którą nazywamy także zygogamią (ze względu na fakt, iż odbywa się u Zygomycota). Zygospora po okresie spoczynku kiełkuje i wytwarza na szczycie strzępki zarodnię, we wnętrzu której dochodzi do podziałów redukcyjnych i powstają haploidalne, zróżnicowane płciowo zarodniki, kiełkujące w różnoimienne grzybnie, rozprzestrzeniające się po substracie (np. chlebie).

 Przedstawicielami należącymi do sprzężniowców (Zygomycota) są wspomniani wcześniej pleśniak i rozłożek. Czy możemy je rozróżnić w dosyć prosty sposób? Tak. Pleśniak biały w miejscach, gdzie styka się z podłożem substratowym wytwarza jeden sporangiofor (trzonek zarodnionośny) natomiast rozłożek zazwyczaj więcej (kilka).

Chociaż nikomu nie życzymy, aby chleb mu spleśniał, przyznacie, że życie sprzężniaków na produktach spożywczych jest intrygujące i ciekawe. Obserwujmy otaczający świat.

Anna Biedunkiewicz