Charakterystyka Hirudo medicinalis i jej krewniaczek

 

Ubarwienie ciała Hirudo medicinalis. Litera A oznaczono stronę grzbietową ciała, a litera B stronę brzuszną (Petrauskiene i in. 2009; modyfikowane).

Gatunki pijawek, które zostaną krótko scharakteryzowane, żeby było ciekawie są gatunkami pożytecznymi, stosowanymi w zabiegach leczniczych (medycyny niekonwencjonalnej) - hirudoterapii i możemy natknąć się  na nie w trakcie letnich kąpieli. 

Pijawka lekarska Hirudo medicinalis jest szeroko rozpowszechniona w Palearktyce. Wyjątek stanowią Islandia oraz północna część Półwyspu Skandynawskiego, w których gatunek ten nie występuje. Hirudo medicinalis jest gatunkiem zawleczonym z Ameryki Północnej. Pijawka lekarska żyje najczęściej w niewielkich zbiornikach wodnych. Preferuje siedliska pokryte liczną roślinnością. Niektórzy ekolodzy rozważają problem możliwości wyparcia H. medicinalis przez H. verbana. Jest to spowodowane niekontrolowanym wprowadzeniem tych pijawek do środowiska, co prowadzi do pojawienia się nowych gatunków pijawek w ekosystemach Europy. Pijawka lekarska objęta jest w Polsce ochroną prawną i wykazuje potrzebę ochrony czynnej. Została przedstawiona w załączniku V Dyrektywy Siedliskowej, a także w załączniku III Konwencji Berneńskiej i II Międzynarodowej Konwencji o Handlu Gatunkami Zagrożonymi Wyginięciem CITES. Pijawka lekarska występuje na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody od 1996 roku. Posiada ona tam status gatunku bliskiego zagrożeniu. Oprócz tego jest umieszczona również w Polskiej czerwonej księdze zwierząt w kategorii VU. Obejmuje ona gatunki wysokiego ryzyka, które są szczególnie narażone na wyginięcie.

Status prawny

Prawo międzynarodowe:

-        Dyrektywa Siedliskowa; załączniki II, który jest kontynuacją załącznika I dotyczącego ustanowienia spójnej sieci specjalnych obszarów ochrony. Gatunki wyliczone w niniejszym załączniku wykazane są poprzez nazwę gatunku lub podgatunku lub przez grupę gatunków należących do wyższego taksonu lub do wskazanej części tego taksonu oraz IV, który wymienia gatunki roślin i zwierząt ważnych dla Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony.

-        Konwencja Berneńska – załącznik III zawiera wykaz gatunków zwierząt, których eksploatacja powinna być regulowana tak, aby populacje tych gatunków były utrzymane na odpowiednim poziomie. Państwa ratyfikujące mogą np. wyznaczyć okresy ochronne dla tych gatunków lub wprowadzić regulacje odnośnie ich eksploatacji i sprzedaży.

Prawo krajowe:

-        Częściowa ochrona gatunkowa od 1995 roku. Jest wpisana w kategorii NT w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Bezkręgowce ( 2004 ) została zakwalifikowana do kategorii VU – gatunków wysokiego ryzyka narażonych na wyginięcie.

           Pijawka lekarska jest stosunkowo dużym słodkowodnym gatunkiem. Można ją spotkać w błotach torfowych, jeziorach narosłych trzciną, łachach rzecznych oraz innych zbiornikach słodkowodnych. Długość ciała waha się w granicach 120 – 150 mm przy średnicy 10mm, jej ciało może kurczyć się oraz wydłużać. Ma ciało gładkie, bez szczecinek, spłaszczone grzbietowo-brzusznie. Strona brzuszna jest płaska, grzbietowa wypukła. Ciało podzielone jest wewnętrznie oraz zewnętrznie na 33-34 segmenty, inaczej nazywane somitami. Każdy z somitów dzieli się na 5 pierścieni.

Pijawka lekarska ma bardzo charakterystyczne ubarwienie,  na grzbietowej stronie ciała posiada rozmieszczone regularnie pomarańczowe lub czerwonawe plamki, które zlewają się w równoległe pasma dające silny kontrast na ciemnooliwkowym, ciemnobrązowym lub czarnym tle. Na stronie brzusznej ciało ma jaśniejszy szary lub oliwkowy odcień, na którym widoczne są czarne nieregularne plamki.  Krawędzie ciała po obu jego stronach są żółto-pomarańczowe. Ciało pokryte ma cienką epidermą. Linienie pijawki lekarskiej odbywa się co 2-3 dni. Na tylnym końcu ciała znajduje się duża przyssawka, która znacznie ułatwia przemieszczanie się po powierzchni obiektów znajdujących się w wodzie. Na przednim końcu ciała pijawki lekarskiej znajduje się 5 par małych oczu, a także otwór gębowy wyposażony w rogowe zęby służące do przecinania skóry ofiary oraz umięśniona gardziel. Pijawkę lekarską - Hirudo medicinalis można pomylić z innymi gatunkami pijawek lekarskich spotykanych w naszym kraju: Hirudo verbana,  Hirudo orientalis.

      Pijawka lekarska jest to jedyne pasożytnicze zwierzę, jakie zostało umieszczone na liście gatunków, które są objęte częściową ochroną. Jej pożywieniem jest wyłącznie krew kręgowców. W siedliskach naturalnych jej żywicielami są płazy, ptaki oraz ssaki korzystające z wodopoju. Ten gatunek pijawek charakteryzuje sprawne pływanie oraz aktywne poszukiwanie żywicieli poprzez odbieranie różnego rodzaju bodźców chemicznych (smakowe) oraz mechanicznych (ruch ofiary w wodzie). Dorosłe osobniki są w stanie jednorazowo pobrać 10-15 ml krwi. Pijawka jest w stanie przetrwać bez pożywienia nawet 2 lata. Po zakończeniu pobierania krwi odrywają się od ofiary po czym potrafią przetrwać nawet kilka godzin poza wodą, pokonując w tym czasie nawet kilkaset metrów na lądzie. Pijawka lekarska, tak jak wszystkie inne pijawki jest gatunkiem hermafrodytycznym. Do zapłodnienia dochodzi krzyżowo, to znaczy że podczas aktu płciowego dwa osobniki przekazują sobie wzajemnie spermatofory. W naturalnych warunkach składanie jaj odbywa się jeden lub dwa razy w roku, latem. Jaja są składane w kokonach oraz umieszczane pośród roślinności znajdującej się przy brzegu zbiornika wodnego. Zarodki w kokonach mogą rozwijać się ponad 40 dni. Czas ich rozwoju jest w dużym stopniu uzależniony od temperatury otoczenia. W sprzyjających warunkach pogodowych, przy wysokiej temperaturze, rozwój może zakończyć się po miesiącu. W rozwoju pijawek lekarskich nie występuje przeobrażenie.

            Typowymi dla pijawki lekarskiej i najczęściej przez nią zasiedlanymi środowiskami są drobne i niegłębokie wodne zbiorniki pochodzenia naturalnego, takie jak starorzecza i małe jeziora oraz pochodzenia antropogenicznego, to znaczy stawy parkowe, stawy rybne, rowy melioracyjne, zbiorniki do pojenia zwierząt gospodarskich i doły potorfowe. Ten gatunek pijawki preferuje żyzne zbiorniki bujnie porośnięte wodną roślinnością. Roślinność ta stanowi dla niej zarówno skuteczną kryjówkę jak i podłoże dobre do składania jaj. Pozostałe typy siedlisk, takie jak większe jeziora czy rzeki stanowią maksymalnie 20% wszystkich stanowisk jej występowania jakie zostały odnotowane. Pijawka lekarska najchętniej osiedla się w środowiskach pozbawionych ryb. Jako organizm amfibiotyczny, to znaczy przystosowany do życia zarówno w wodzie jak i na lądzie, może ona opuszczać wodne zbiorniki oraz zasiedlać pobliskie, np. w wyniku wysychania zbiorników.

Pijawka lekarska jest to gatunek rzadki, którego skupiska stanowisk zlokalizowane są w różnych częściach kraju. Obecność tego gatunku nie jest ściśle związana z konkretnymi regionami, nie występuje on jednak na terenach znajdujących się powyżej 500 m.n.p.m. Współcześnie występuje ponad 100 stanowisk występowania pijawki lekarskiej. Stan liczebny populacji w odrębnych zbiornikach jest zazwyczaj mały. Ze względu na niejawny tryb życia tego gatunku jest bardzo trudno uzyskać wiarygodne dane dotyczące jego liczebności. Wpływ na rozmieszczenie pijawki lekarskiej w Polsce ma jej umyślne wypuszczanie lub ucieczki z hodowli. Pijawka lekarska występuje w 23 europejskich krajach, między innymi w Wielkiej Brytanii, Albanii, Austrii, Bułgarii, Dani, Słowacji, Czechach, Francji, Finlandii, Niemczech, Grecji, Włochach, Węgrach, Luksemburgu, Holandii, Polsce, Norwegii, Rumunii, Szwecji, Hiszpanii, Szwajcarii oraz Rosji. Jej status jest niepewny w Portugalii, Belgii i europejskiej części Turcji.

 

Ubarwienie ciała Hirudo orientalis. Litera A oznaczono stronę grzbietową ciała, a litera B stronę brzuszną (Petrauskiene i in. 2009; modyfikowane).

Hirudo orientalis. Zidentyfikowana za pomocą molekularnych badań filogenetycznych prowadzonych na  gatunkach pijawek lekarskich. Dawniej uważano, że gatunek ten jest pijawką Hirudo medicinalis o trochę odmiennym ubarwieniu. Hirudo orientalis jest to gatunek azjatycki. Występuje w regionach górskich Kaukazu, Azji Środkowej, a także Iranu. Ten gatunek nie występuje naturalnie w Polsce. Charakteryzuje się zieloną barwą z czterema pasami barwy pomarańczowej po stronie grzbietowej. Strona brzuszna H. orientalis jest czarna z zielonymi punktami, które ułożone są równomiernie. Długość ciała do 108 mm, maksymalna szerokość 10 mm. Powierzchnia ciała pokryta licznymi brodawkami. Średnica przyssawki przedniej 4 mm, a tylnej 5,5 mm. Występuje na Zakaukaziu, w Iranie i w Uzbekistanie.

 

Ubarwienie ciała Hirudo verbana. Litera A oznaczono stronę grzbietową ciała, a litera B stronę brzuszną (Petrauskiene i in. 2009; modyfikowane).

Hirudo medicinalis była uważana za najczęściej wykorzystywaną pijawkę w zabiegach hirudoterapeutycznych, obecnie objęta ochroną nie może być stosowana w medycynie niekonwencjonalnej. W chwili obecnej zamiast      Hirudo medicinalis, mniej znany dotychczas gatunek Hirudo verbana jest wykorzystywany w zabiegach medycznych. Ten gatunek wydaje się być najłatwiejszym podczas hodowli stąd pojawił się wzrost jego popularności wśród hodowców i hirudoterapeutów. Większość regulacji prawnych dotyczących handlu pijawkami odnosi się do H. medicinalis, podczas gdy głównymi eksporterami pijawek są Turcja oraz Rosja, gdzie hodowane są przede wszystkim osobniki należące do tego gatunku.

Hirudo verbana została odkryta w 1820 we Włoszech. Ubarwienie charakteryzuje się szerokimi, czerwonymi lub pomarańczowymi pasami na grzbiecie. Strona brzuszna koloru zielonego, bez plam, po brzegach biegną dwa podłużne, ciemne pasy. Występuje na południu Europy i w Turcji.

Po stronie grzbietowej Hirudo verbana charakteryzuje się biegnącymi czerwonymi lub pomarańczowymi pasami. Strona brzuszna ma kolor zielony z biegnącymi po bokach podłużnymi, czarnymi pasami.

Mam nadzieję, że ta krótka charakterystyka piwek lekarskich, z jakimi najczęściej możemy mieć do czynienie w Polsce, będzie pomocna w rozpoznaniu tych gatunków jeżeli w trakcie wakacyjnego wypoczynku, na któryś z nich się  natkniemy. Wszystkie te pijawki są bardzo pożyteczne dla zdrowia człowieka ale i nie tylko, coraz częściej stosowane są w leczeniu zwierząt, po jednym warunkiem, że pijawki stosowane w zabiegach hirudoterapii pochodzą z legalnych hodowli.

Iwona Jeleń